Opinie-artikel

De laatste jaren horen we steeds meer over klimaatverandering. Terecht, want het probleem is groot en ook steeds meer zichtbaar. Wetenschappers hebben al lang bewezen dat klimaatverandering een negatief effect heeft op de volksgezondheid. Maar, paradoxaal genoeg is de gezondheidszorg zelf, zeker in Nederland, ook een grote vervuiler. Gelukkig ontstaan er steeds meer initiatieven binnen de zorg om dit probleem aan te pakken. We roepen jullie op om ook mee te doen!

Klimaatverandering heeft grote gevolgen. De scenario’s waar klimaatwetenschappers al decennialang voor waarschuwen beginnen zich steeds duidelijker voor onze ogen af te spelen. Op het moment is de wereld gemiddeld zo’n 1,2°C opgewarmd sinds het begin van de industriële revolutie, waarvan slechts 0,1°C door natuurlijke invloed. Oftewel, het overgrote deel van de opwarming van de aarde wordt veroorzaakt door sterke stijging van broeikas­gassen. Met het huidige wereldwijde klimaatbeleid stevenen we af op zo’n 3°C opwarming aan het einde van deze eeuw. Het doel van het Parijs-akkoord, streven naar 1,5°C opwarming en ruim onder de 2°C blijven, is verder uit zicht dan ooit (zie figuur 1).¹

Waar klimaatverandering lange tijd als een toekomstig probleem aanvoelde, hebben de laatste jaren duidelijk gemaakt dat de impact van klimaatverandering eerder en harder komt dan gedacht. Waar de voorspellingen door klimaatwetenschappers over de gemiddelde opwarming van de aarde heel aardig kloppen, wordt het steeds duidelijker dat de weersextremen en impact van klimaatverandering veel sneller toenemen dan gedacht.

Toch is het nog mogelijk om de globale opwarming van de aarde onder de 1,5°C van het Parijs-akkoord te houden, waarmee we de ergste scenario’s waarschijnlijk vermijden. Dit vergt wel een crisis-aanpak op globale schaal. Of om het meest toonaangevende klimaatrapport, het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC), te citeren: ‘Limiting global warming to 1.5°C would require rapid, far-reaching and unprecedented changes in all aspects of society’.¹

Effect van klimaatverandering op gezondheid

Met het voorgaande in het achterhoofd is het niet vreemd dat steeds meer mensen bezorgd zijn om het klimaat. Zo werd in het laatste IPCC rapport erkend dat klimaatverandering een groot effect heeft op de mentale gezondheid, zowel bij het ervaren van weersextremen als de angst voor de toekomst. The Lancet publi­ceerde vorig jaar een groot onderzoek naar de angst voor klimaat­verandering onder kinderen en jongeren in tien verschillende landen.² Meer dan de helft van de 10.000 respondenten gaf aan last te hebben van verdriet, angst, boosheid, machteloosheid, hulpeloosheid of schuldgevoelens. De populariteit van Greta Thunberg, en de door haar opgerichte klimaatbeweging Fridays For Future, is dan ook goed te begrijpen.

Naast de impact op mentale gezondheid is er een minstens even grote impact op de fysieke gezondheid (zie figuur 2). Zo zijn hitte­golven één van de meest dodelijke weerfenomenen die we kennen, waar vooral ouderen en andere kwetsbaren onder lijden. Tevens overlijden er wereldwijd negen miljoen mensen vroegtijdig van­wege luchtvervuiling door uitstoot van fossiele brandstoffen. De grootste gezondheidsschade zit echter in de indirecte effecten van klimaatverandering. Droogte en hitte zorgen voor dreigende tekorten aan schoon drinkwater en steeds lagere landbouw­opbrengsten, met (lokale) voedseltekorten tot gevolg. Overstromingen of tropische stormen vergemakkelijken de verspreiding van infectieziekten (zoals cholera). Daarnaast is de verwachting van het IPCC dat zoönose en allergieën vaker zullen voorkomen naarmate de leefomgeving meer wordt aangetast. Tot slot erkennen steeds meer studies de relatie tussen een onstabiel leefklimaat en (gewapend) conflict (denk bijvoorbeeld aan werkeloosheid, armoede en migratie na verlies van habitat).³

De gezondheidsparadox

Klimaatverandering heeft dus een flinke impact op onze volks­gezondheid en die impact zal groter zijn naarmate de temperatuur­stijging toeneemt. De Nederlandse zorgsector is verantwoordelijk voor 7% van de totale jaarlijkse CO₂-uitstoot van ons land. Ter vergelijking: dit is bijna net zoveel als de uitstoot van Tata Steel en de Eemshaven samen!⁶ De zorg draagt hierdoor substantieel bij aan de klimaatverandering, én de negatieve gevolgen op de volks­gezondheid. Dit noemen we de ‘gezondheidsparadox’: de uitstoot van de gezondheidzorg maakt patiënten op lange termijn zieker. Figuur 3 geeft de verdeling van die CO₂-uitstoot duidelijk weer: de meeste uitstoot komt van het energieverbruik van de gebouwen, gevolgd door reisbewegingen van patiënten én zorgmedewerkers. Daarnaast produceert de zorg enorme hoeveelheden afval, namelijk 328 miljoen ton per jaar, evenveel als 4% van de hoeveel­heid afval van alle huishoudens in Nederland.⁶ Ook zorgen onder andere medicijnresten voor verontreiniging van het water: per jaar belandt er minstens 140 ton aan medicijnresten in het water. Dit heeft een negatief effect op waterdieren en de bereiding van schoon drinkwater.⁷

Groene initiatieven in de zorg

Door de zorg te verduurzamen kunnen we grote impact hebben op het tegengaan van de klimaatverandering. We zijn ons (voor het eerst sinds het bestaan van de mensheid) echt bewust van de impact van ons eigen handelen. Wij zijn niet te klein om verschil te maken, we zijn juist onderdeel van het grotere geheel. De volgende stap is ons hiernaar te gaan gedragen en onze verant­woording te nemen! Zo kunnen we vandaag starten om de wereld voor onze toekomstige generaties beter te maken.

In onze artseneed beloven we onder andere dat we niet zullen schaden, gezondheid zullen bevorderen en dat we onze maat­schappelijke verantwoording zullen nemen. De nieuwe KNMG-Gedragscode voor artsen heeft duurzaamheid opgenomen als kernregel, ‘Als arts ben je je bewust van de relatie tussen gezond­heid, klimaat en milieu. Je zet je in voor een duurzame zorgsector en gezonde leefwereld.’ En het ontbreekt zeker niet aan gemotiveerde zorgprofessionals; in de zorg zijn meer Green Teams dan in welke sector dan ook. Bovendien bestaan er vele (samen-werkings-)initiatieven, zowel op internationaal, nationaal, regionaal als lokaal niveau. Lees meer over deze samenwerkingen in de kaders (zie tabel 1).

Belofte van de VRA

De VRA zal in 2022 de Green Deal Zorg 3.0 ondertekenen. Hiermee belooft de VRA zich in te zetten op de vier pijlers van de Green Deal. Daarnaast belooft de VRA zich in te spannen om initiatieven op het gebied van duurzame revalidatiezorg te delen onder alle leden (revalidatieartsen, artsen in opleiding en andere betrokkenen binnen de revalidatiesector) door de oprichting van een Groen Revalidatie Netwerk. Hiermee hoopt de VRA haar leden te inspireren om zich in te zetten voor verduurzaming van de revalidatiezorg.

Hoe kun je de gezondheidsparadox aanpakken?

Het uiteindelijke doel is dat we duurzaamheid als normaal onder­deel van ons leven, en ons werk in de zorg, gaan zien. Er moet een grote gedragsverandering gaan komen. Als revalidatieartsen hebben wij al aardig wat handige vaardigheden op zak. We zijn goed in netwerken en samenwerken, het toewerken naar (concrete) doelen en het overzien van een groter geheel. Tijd om deze skills te gaan gebruiken! Bovendien staan wij in de revalidatie vaak relatief dicht bij ons bestuur, wat een groot voordeel is ten opzichte van ziekenhuispersoneel, waar de lijntjes vaak minder kort zijn.

Hoe zet jij als individu die stap van bewustwording naar actie? Het thema is zo enorm breed, misschien geeft dit je het gevoel dat je

maar weinig invloed kan hebben. Toch beloven wij je dat er veel acties zijn waar je vandaag al mee aan de slag kunt gaan! Blijf vooral in je eigen kracht en ga aan de slag met iets wat je energie geeft. We geven een aantal handvatten, maar gebruik vooral dit themanummer om je te inspireren!

1. Bewustwording en urgentiegevoel: lees je in over het onderwerp, zie de (lees)tips hieronder.
2. Je eigen werkwijze: wat kan je in je dagelijkse routine aanpassen? Wat kan je in je spreekkamer aanpassen?
3. Geef het goede voorbeeld: wees je ervan bewust dat je als arts een serieuze stem hebt en zet deze in.
4. Spreek je uit: valt je iets op, maak het bespreekbaar en kijk of het veranderbaar is.
5. Verspreid je kennis: vergroot die bewustwording in je eigen instelling, geef bijvoorbeeld scholing aan collega’s.
6. Samenwerking: ga in gesprek met collega’s en zoek die samenwerking op, kan je samen een project starten?
7. Sluit je aan bij een Green Team: kijk of er in jouw instelling of regio al een initiatief is op dit gebied, en informeer of je aan kunt sluiten. Of, zet er zelf een op!
8. Zet een project op: kies voor ‘laaghangend fruit’, iets met hoge impact en weinig inspanning. Denk bijvoorbeeld aan het stimuleren van collega’s om computers, beeldschermen en lampen uit te zetten na het werk, iets wat veel energie bespaart.

Referenties

1. https://www.ipcc.ch/
2. Hickman C, Marks E, Pihkala P, Clayton S, Lewandowski RE, Mayall EE et al. Climate anxiety in children and young people and their beliefs about government responses to climate change: a global survey. Lancet Planet Health. 2021;5(12):863-73.
3. Fuller Beng R, Landrigan PJ, Balakrishman K et al. Pollution and health: a progress update. Lancet Planet Health. 2022;6(6):535-47.
4. Health Care Without Harm in collaboration with Arup. Health care’s climate footprint, how the health sector contributes to the global climate crisis and opportunities for action. Sept 2019.
5. https://www.greencareacademy.nl/
6. Gupta Strategists. De inhaalrace naar duurzame zorg, hoe VWS en zorgverzekeraars de gangmakers kunnen worden in de verduurzaming van de zorg. Juni 2022.
7. Uitvoeringsprogramma 2018-2022 vanuit de overheid. Ketenaanpak medicijnresten uit water.