Opinie-artikel
Slaap speelt een cruciale rol in het herstelproces van kinderen met neurologische ontwikkelingsstoornissen, maar we zien dat het in de kinderrevalidatie niet altijd de aandacht krijgt die nodig is. Dit artikel bespreekt de recente ontwikkelingen op het gebied van slaapzorg, waaronder de inzet van multidisciplinaire teams en praktische hulpmiddelen zoals slaap-waakkalenders. Met specifieke aandacht voor slaap in de terugkerende anamnese en behandeling gericht op slaapproblemen kan het welzijn van kind en het gezin verbeteren.
Auteur
DR. O. (OLAF) VERSCHUREN
Senior onderzoeker, Kenniscentrum Revalidatiegeneeskunde Utrecht
DR. S. (SIGRID) PILLEN
Kinderneuroloog en somnoloog, Kinderslaapexpert, Mook
Slaapproblemen komen regelmatig voor binnen de kinderrevalidatie. Bij kinderen met neurologische ontwikkelingsstoornissen wordt een prevalentie van slaapproblemen tot wel 85% gerapporteerd.¹ ² Binnen deze brede groep vallen ook kinderen met cerebrale parese (CP), bij wie slaapstoornissen vaak voorkomen. Uit onderzoek bij 90 kinderen met CP (1-11 jaar oud) bleek dat 72% te maken had met minstens één slaapprobleem dat vaak of altijd voorkwam, tegenover 46% in een controlegroep.³ Vooral kinderen met CP die niet in staat zijn te lopen ervaren ernstigere slaapproblemen, zoals nachtelijk wakker worden, pijn of ongemak in bed en vermoeidheid overdag. Deze stoornissen hebben een aanzienlijke invloed op de lichamelijke en cognitieve ontwikkeling van kinderen en kunnen daarnaast een grote impact hebben op het welzijn en belastbaarheid van het hele gezin. Ouders rapporteren dan ook een lagere tevredenheid over hun eigen slaap en die van hun kind. Veel ouders gaven aan dat zij vaak of altijd last hebben van slaaptekort.3,4
Ondanks deze hoge prevalentie en de grote gevolgen blijft slaap een onderbelicht onderwerp in de kinderrevalidatie. In de praktijk ligt de focus vaak op motoriek, communicatie en participatie, terwijl slaap een voorwaarde is voor herstel, ontwikkeling en functioneren. Onderzoek laat zien dat zorgprofessionals binnen de revalidatie vaak onvoldoende kennis hebben over slaapfysiologie en het herkennen of behandelen van slaapstoornissen.⁵ Tegelijkertijd komt het onderwerp nauwelijks aan bod binnen opleidingen,⁶ waardoor zorgprofessionals vaak over onvoldoende kennis beschikken met als gevolg dat zij een handelingsverlegenheid voelen.⁷ Hierdoor wordt slaap niet consequent uitgevraagd en blijven slaapproblemen vaak onopgemerkt.
Bovenstaande illustreert dat aandacht voor slaap belangrijk is in de kinderrevalidatie. Dat begint bij het vergroten van bewustzijn, het structureel integreren van slaap in opleiding en praktijk, en het bieden van handvatten om slaap actief te kunnen beïnvloeden.
Slaap als onderdeel van kinderrevalidatie
In steeds meer revalidatiecentra is er aandacht voor slaap van kind (en gezin) gedurende de behandeling. In samenwerking met ouders en zorgprofessionals is een 24-uurs activiteitenchecklist ontwikkeld.8 Hierin worden alle fysieke activiteiten die iemand in een etmaal kan doen, zoals zitten, licht/matig/intensief actief zijn en slapen uitgevraagd. Door ouders deze 24-uurs activiteitenlijst in te laten vullen wordt slaap structureel besproken tijdens consulten. Dit creëert bewustwording en is een eerste stap richting ondersteuning om zowel het slaappatroon van kinderen als van ouders te verbeteren.
Binnen De Hoogstraat Revalidatie en enkele andere revalidatiecentra is een multidisciplinair slaapteam opgericht om slaapproblemen bij kinderen structureel aan te pakken. Dit team bestaat uit revalidatieartsen, ergotherapeuten, fysiotherapeuten en psychologen/orthopedagogen. Teamleden zijn specifiek geschoold in slaapfysiologie en het herkennen van slaapstoornissen, waardoor zij beter kunnen signaleren en gerichte interventies toepassen. Op basis van een activiteitenlijst beoordeelt de revalidatiearts welke zorgverleners het beste betrokken kunnen worden, waarna kind en ouders in een traject van ongeveer zes tot acht weken begeleiding krijgen richting een betere nachtrust.
E-learning ‘Slaap bij kinderen’
Voor hulpverleners die vaak betrokken zijn bij het gezin en een rol hebben bij de implementatie van slaap- en gedragsadviezen is er een e-learning ontwikkeld over slaap(problemen) bij kinderen. (https://elearningumcutrechtnl.azureedge.net/e-module-slaap-bij-kinderen/story.html).9
De slaap-waakkalender: een praktisch hulpmiddel
Binnen de kinderrevalidatie wordt steeds vaker de slaap-waakkalender ingezet (zie https://www.kcrutrecht.nl/producten/informatiemateriaal-slaap-en-beweging-bij-cp/ ).10 Dit is een slaapdagboek voor ouders om het slaappatroon van hun kind bij te houden. Het is een subjectief meetinstrument, maar in dit geval is dit heel waardevol, omdat het inzicht geeft in hoe ouders de slaap van hun kind beleven en welke problemen zij ervaren. Zorgverleners kunnen hieruit patronen analyseren en meer gerichte adviezen geven. Het helpt hen te bepalen of eenvoudige aanpassingen zoals een consistente bedtijdroutine of een optimalisatie van de bedtijd (in week of weekend) voldoende zijn, of dat er verdere specialistische hulp nodig is.
Informatie voor ouders over normale slaap en een goede slaaphygiëne
Wanneer uit de eerste inventarisatie blijkt dat er sprake is van een mild slaapprobleem, kunnen ouders worden verwezen naar informatiemateriaal op de website van CP-Nederland, waarop in 11 kaarten informatie over normale slaap en adviezen voor milde slaapproblemen staan uitgelegd (https://cpnederland.nl/fysieke-gezondheid/slaap/).11
Slaaphygiëne-adviezen
- Een comfortabele slaapomgeving. Zorg ervoor dat de slaapkamer donker, stil en goed geventileerd is met een temperatuur tussen 16-18°C.
- Een vast slaapritueel. Creëer een vaste routine van 20-30 minuten voor het slapengaan, zoals douchen of rustig lezen.
- Beperken van schermgebruik. Vermijd beeldschermen minstens twee uur voor bedtijd als die het kind onrustig maken. Niet vanwege het blauwe licht, maar vanwege de onrust die het kan geven.
- Vermijden van zware inspanning. Intensieve fysieke activiteit vlak voor het slapengaan kan de slaap verstoren.
- Gezonde eet- en drinkgewoonten. Vermijd zware maaltijden twee uur voor het slapengaan en beperk cafeïnegebruik (zit ook in chocolade en thee) minimaal zes uur voor bedtijd.
- Regelmatige lichaamsbeweging en buitenlucht. Overdag regelmatig bewegen en blootstelling aan natuurlijk licht helpen het slaapritme te reguleren.
- Consistente slaaptijden. Op vaste tijden naar bed gaan en opstaan (met in het weekend een uur afwijking) bevordert een gezond slaapritme.
Slaapkaarten met tips voor goede nachtrust
Ook is er een slaaptipposter (figuur 1) waar de belangrijkste slaaphygiëne-adviezen grafisch zijn weergegeven.
Van kennis naar praktijk
Slaaphygiëne-adviezen zijn vaak niet genoeg als er ernstigere slaapproblemen zijn. Er kunnen dan aanvullende interventies gedaan worden gericht op onderliggende oorzaken, zoals problemen in de prikkelverwerking, lighouding, stress door overvraging of ouder-kind interactie. Revalidatieteams werken vaak nauw samen met slaapexperts. Als er ondanks de interventies slaapproblemen blijven bestaan of er is sprake van bijvoorbeeld nachtelijke onrust, ademhalingsproblemen of onbegrepen vermoeidheid overdag, kan overlegd worden met of verwezen naar een slaapcentrum met ervaring met kinderen met (neurologische) comorbiditeit.
Training en kennisoverdracht hebben de afgelopen periode op verschillende locaties geleid tot een structurele aanpak van slaapproblemen. Hierdoor kunnen veel kinderen geholpen worden met eenvoudige maar effectieve interventies, terwijl in specifieke gevallen specialistische ondersteuning noodzakelijk blijft. Hoewel deze integrale aanpak op een aantal plaatsen al goed van de grond is gekomen, zien wij dat in veel revalidatie-instellingen nog structurele aandacht voor slaap ontbreekt. Verdere implementatie van deze kennis en werkwijze is wenselijk om alle kinderen met slaapproblemen passende ondersteuning te kunnen bieden.
De toekomst van slaap binnen revalidatie
De integratie van slaap in revalidatiezorg leidt tot een bredere bewustwording en passende zorg. De ontwikkeling van digitale tools en gepersonaliseerde behandelplannen biedt perspectief om slaapmanagement op grotere schaal te implementeren. Het uiteindelijke doel is een holistische benadering van revalidatie, waarbij slaap niet langer een bijzaak is, maar een integraal onderdeel van de behandeling.
Conclusie
Slaap speelt een cruciale rol in de ontwikkeling van kinderen binnen de revalidatie.12 Door structureel aandacht te besteden aan slaap in behandeltrajecten, wordt niet alleen het herstelproces geoptimaliseerd, maar wordt ook het algehele welzijn van gezinnen verbeterd. De voortdurende innovaties op dit gebied bieden nieuwe mogelijkheden om revalidatiezorg verder te verbeteren en toekomstbestendig te maken.
Disclosure
Sigrid Pillen is eigenaar van Kinderslaapexpert BV (nascholing en advies op het gebied van kinderslaap), en ontving in de afgelopen jaren sprekersvergoeding vanuit SCEM, AKK, BSL, Medilex, De Baar, Eisai, Medice en Primus Media.
Referenties
- Lelis AL, Cardoso MV, Hall WA. Sleep disorders in children with cerebral palsy: An integrative review. Sleep medicine reviews 2015;30:63-71.
- Newman CJ, O’Regan M, Hensey O. Sleep disorders in children with cerebral palsy. Dev Med Child Neurol 2006;48(7):564-68.
- Hulst RY, Gorter JW, Voorman JM, et al. Sleep problems in children with cerebral palsy and their parents. Dev Med Child Neurol 2021;63(11):1344-50.
- Hulst RY, Voorman JM, Pillen S, Ketelaar M, Visser-Meily JMA, Verschuren O. Parental perspectives on care for sleep in children with cerebral palsy: a wake-up call. Disabil Rehabil 2022;44(3):458-67.
- Hulst RY, Pillen S, Voorman JM, Rave N, Visser-Meily JMA, Verschuren O. Sleep health practices and sleep knowledge among healthcare professionals in Dutch paediatric rehabilitation. Child Care Health Dev 2020;46(6):703-10.
- Falloon K, Campos C, Nakatsuji M, Moir F, Wearn A, Bhoopatkar H. Sleep education for medical students: A study exploring gaps and opportunities. Sleep medicine 2024;120:29-33.
- Morelius E, Hemmingsson H. Parents of children with physical disabilities – perceived health in parents related to the child’s sleep problems and need for attention at night. Child Care Health Dev 2014;40(3):412-18.
- Verschuren O, Hulst RY, Voorman J, et al. 24-hour activity for children with cerebral palsy: a clinical practice guide. Dev Med Child Neurol 2021;63(1):54-9.
- https://elearningumcutrechtnl.azureedge.net/e-module-slaap-bij-kinderen/story.html
- https://www.kcrutrecht.nl/producten/informatiemateriaal-slaap-en-beweging-bij-cp/
- https://cpnederland.nl/fysieke-gezondheid/slaap
- Chaput JP, Gray CE, Poitras VJ, et al. Systematic review of the relationships between sleep duration and health indicators in school-aged children and youth. Appl Physiol Nutr Metab 2016;41(6 Suppl 3):S266-282.
Trefwoorden: slaap, kinderrevalidatie
Gerelateerde artikelen NTR
Slaapapneu: diagnostiek en behandeling in eigen handen bij patiënten met een dwarslaesie
Dromen van een gezond hart: slapend naar een effectievere hartrevalidatie?
PRIKBORD: Focus op slaap
Slaapstoornissen en management bij de ziekte van Parkinson
Gerelateerde artikelen Revalidatie Magazine
Kort en intensief behandelen
Nieuwe behandelmethode voor spasticiteit bij kinderen
Sam Raven zit in een Kinderadviesraad: ‘Laten we naar elkaar luisteren!’
