20 juni 2025

Hartrevalidatie is een multidisciplinair programma gericht op het verbeteren van de cardiovasculaire gezondheid, psychosociaal welzijn en leefstijl. Ondanks dat meer dan 50% van de hartpatiënten slaapproblemen ervaart, met nadelige gevolgen voor hun cardiovasculaire gezondheid en welzijn, krijgt slaap tijdens hartrevalidatie onvoldoende aandacht. OPTICARE-RESST is een gerandomiseerd onderzoek dat de toegevoegde waarde onderzoekt van een interventie om slaapklachten te verbeteren.

Auteurs
DR. N. (NIENKE) TER HOEVE
Senior onderzoeker, Capri Hartrevalidatie en Universitair Docent, Erasmus MC, afdeling Revalidatiegeneeskunde, Rotterdam

DRS. I.G. (INGE) VAN LOON
Promovendus, Erasmus MC, afdeling Revalidatiegeneeskunde en Capri Hartrevalidatie, Rotterdam

DRS. E. (ESMÉE) OOMS
Promovendus, Erasmus MC, afdeling Revalidatiegeneeskunde en Capri Hartrevalidatie, Rotterdam

DR. A.I. (ANNEMARIE) LUIK
Programmahoofd Epidemiologie, Trimbos-instituut, Utrecht

DR. H.J.G. (RITA) VAN DEN BERG-EMONS
Universitair hoofddocent, Erasmus MC, afdeling Revalidatiegeneeskunde, Rotterdam

Correspondentie

Naast de leefstijl-gerelateerde risicofactoren roken, een ongezond dieet en weinig beweging, is er de laatste jaren steeds meer aandacht voor slaap als risicofactor voor hart- en vaatziekten. Een groeiend aantal onderzoeken toont aan dat er een verband is tussen slaapproblemen en een verminderde cardiovasculaire gezondheid. In dit artikel wordt een overzicht gepresenteerd van de huidige wetenschappelijke literatuur met betrekking tot de relatie tussen slaap en cardiovasculaire gezondheid, de effectiviteit van hartrevalidatieprogramma’s in het verbeteren van slaap, en het potentieel van het toevoegen van gerichte slaapinterventies binnen de hartrevalidatie. Ten slotte introduceren we OPTICARE-RESST, een grootschalig, multicenter gerandomiseerd onderzoek dat de effectiviteit van een gedragsinterventie, gericht op slaap en gerelateerde stress, evalueert binnen de hartrevalidatie. Dit onderzoek richt zich op de effectiviteit van de interventie op onder andere slaap, stress, kwaliteit van leven en cardiovasculaire gezondheid.

Slaap en het risico op hart- en vaatziekten

Er is groeiend wetenschappelijk bewijs dat er een verband bestaat tussen slaap en het risico op hart- en vaatziekten (figuur 1). Bij dit risico speelt onder andere de slaapduur een rol. Er is nog geen consensus over de optimale slaapduur, maar de meeste studies hanteren 7 tot 9 uur. Dit is in lijn met een consensus paper van de American Academy of Sleep Medicine and Sleep Research Society. Daarnaast wordt deze slaapduur ook aanbevolen in ‘Life’s Essential 8’, een initiatief van de American Heart Association waarin slaapduur recent is opgenomen als één van de belangrijkste factoren voor cardiovasculaire gezondheid. Een grootschalig cohortonderzoek bij bijna 18.000 Nederlandse volwassenen liet bijvoorbeeld zien dat een fysiek actieve leefstijl, een gezond dieet, niet roken en gematigde alcoholconsumptie het risico op hart- en vaatziekten met 57% vermindert en de kans op een fataal cardiovasculair incident met 67%. Wanneer aan deze leefstijlfactoren een slaapduur van meer dan 7 uur per nacht wordt toegevoegd, daalt het risico verder: naar 65% minder kans op hart- en vaatziekten en zelfs 83% minder kans op een fataal incident.1 Andere onderzoeken bevestigen deze bevindingen, maar laten daarnaast zien dat ook een te lange slaapduur gezondheidsrisico’s kan opleveren.2-4 Zo wordt in een meta-analyse ingeschat dat voor elk uur minder slapen dan ~7-8 uur het risico op het ontwikkelen van hart- en vaatzieken met 6% stijgt, terwijl voor elk uur extra slaap boven de ~7-8 uur het risico met 12% toeneemt.3 Ook het risico op overlijden door hart- en vaatziekten is hoger bij een afwijkende slaapduur, met schattingen uit meta-analyses van wel 48% bij te kort (<5-6 uur) slapen en 47% bij te lang slapen (11 uur ten opzichte van 8 uur).2,4

Bij dit verhoogde risico op hart- en vaatziekten lijkt niet alleen de slaapduur van belang, maar ook andere aspecten, zoals de slaaplatentie (benodigde tijd om in slaap te vallen), nachtelijk wakker zijn, slaapefficiëntie en de ervaren slaapkwaliteit.4-6 Een recent onderzoek onder meer dan 1.300 volwassen liet bijvoorbeeld zien dat personen met een goede slaapduur, efficiëntie en slaappatroon een betere cardiometabole gezondheid hebben dan personen die op een van deze aspecten slecht scoorden.7 Een Nederlands onderzoek heeft aangetoond dat het hebben van een slechte slaapkwaliteit bovenop een te korte slaapduur het risico op hart- en vaatziekten verhoogt van 15% naar 65%.5 Deze laatste bevinding wordt ondersteund door een meta-analyse die schat dat een slecht ervaren slaapkwaliteit de kans op coronaire hartziekten met 44% doet toenemen.4

Er zijn diverse hypotheses over mechanismen die de relatie tussen slecht slapen en cardiovasculaire gezondheid kunnen verklaren, zoals verstoringen in metabole functies, endothele functie, hormonale huishouding en ontstekingsmarkers.2-4 Het is daarnaast waarschijnlijk dat de associatie tussen slaap en cardiovasculaire gezondheid deels indirect verloopt via risicofactoren. Slecht slapen wordt geassocieerd met hypertensie, diabetes en overgewicht.8,9 Daarnaast bestaat er een sterk verband tussen slecht slapen en obstructieve slaapapneu (OSA), waarbij OSA zelf ook een risicofactor is voor het ontwikkelen van cardiovasculaire aandoeningen. Verder lijkt er een (mogelijk bi-directionele) relatie te bestaan tussen slaapproblemen en leefstijlfactoren (waaronder dieet en dagelijkse beweging), psychosociaal welzijn en therapietrouw.8

Slaap in de context van hartrevalidatie

Hartrevalidatie is een multidisciplinair programma dat patiënten gedurende een periode van circa twee tot drie maanden ondersteunt bij hun herstel na een hartincident. Absolute indicaties voor doorverwijzing naar hartrevalidatie zijn het hebben van acuut of chronisch coronair lijden en chronisch hartfalen. Ook andere patiëntgroepen met bijvoorbeeld ritmestoornissen, aangeboren hartafwijkingen, of patiënten na een hartklepoperatie of met een ICD komen in aanmerking voor deelname, als er de verwachting is dat zij baat hebben bij het programma. Het programma richt zich op het verbeteren van de cardiovasculaire gezondheid, het bevorderen van psychosociaal welzijn en het stimuleren van een gezonde leefstijl, waaronder regelmatige fysieke activiteit, gezonde voeding en stoppen met roken. Uitkomsten van een grootschalig Nederlands cohortonderzoek, ondersteund door uitkomsten van een meta-analyse, laten zien dat deelname aan hartrevalidatie het risico op overlijden en ziekenhuisheropnames verlaagt, terwijl het tegelijkertijd de kwaliteit van leven verbetert.10,11

Verschillende onderzoeken schatten in dat meer dan de helft van de hartpatiënten slaapklachten ervaart.12,13 Desondanks wordt er in de hartrevalidatie nog zeer beperkt aandacht besteed aan slaap en blijft dit vaak beperkt tot algemene adviezen. Het multidisciplinaire karakter van hartrevalidatie, met de specifieke focus op leefstijlaanpassingen en psychosociaal welzijn, lijkt een geschikte setting te zijn om cognitieve of gedragsmatige interventies (bijvoorbeeld educatie, stimuluscontrole of slaaphygiëne) gericht op het verbeteren van slaap aan te bieden. Dergelijke interventies hebben zich effectief getoond in de algemene bevolking,14 maar hun werkzaamheid bij patiënten met hart- en vaatziekten is nog minder goed onderzocht. Een recente meta-analyse laat zien dat niet-farmacologische slaapinterventies, veelal onderzocht buiten de context van hartrevalidatie, ook veelbelovend zijn voor patiënten met coronaire hartziekten.15 Het onderzoek benadrukt echter de noodzaak van meer onderzoek waarin, naast zelf-gerapporteerde uitkomsten, ook gebruik gemaakt wordt van meer objectieve meetinstrumenten (zoals sensoren en accelerometers) voor het bepalen van de slaapkwaliteit.15 Binnen de context van hartrevalidatie is er slechts beperkt onderzoek verricht naar het verbeteren van slaapkwaliteit. In een cohortonderzoek toonden Risom en collega’s aan dat reguliere hartrevalidatie leidt tot een verbetering van circa 25% in slaapkwaliteit.16 Deze bevindingen worden bevestigd door enkele andere onderzoeken.17,18 Tegelijkertijd wordt gezien dat de gemiddelde slaapkwaliteit aan het einde van de revalidatie vaak nog onder de norm ligt voor het merendeel van de patiënten.16,18 Ghane en collega’s onderzochten de meerwaarde van een slaapinterventie geïntegreerd in de reguliere hartrevalidatie in een quasi-experimenteel onderzoek met een kleine steekproefgrootte (35 deelnemers volgden de interventie en 35 kregen reguliere revalidatie). De interventiegroep volgde twee bijeenkomsten van 45 minuten tijdens de hartrevalidatie met daarin educatie gericht op beter slapen. De resultaten toonden een aanzienlijke verbetering van de slaapkwaliteit in de interventiegroep (verbetering van 52%) ten opzichte van de controlegroep (verbetering van 17%) die alleen reguliere revalidatie volgde.19
Bovenstaande bevindingen suggereren dat reguliere hartrevalidatie mogelijk ontoereikend is voor het afdoende verbeteren van slaapproblemen en wijzen op de potentiële waarde van gerichte (cognitieve of gedragsmatige) slaapinterventies binnen hartrevalidatieprogramma’s. Eerst is het echter noodzakelijk om beter te onderzoeken of deze interventies werkzaam zijn binnen de specifieke setting en het tijdsbestek van hartrevalidatie.
Hierbij is het goed om te realiseren dat dergelijke cognitieve of gedragsmatige interventies minder geschikt zijn voor slaapproblemen veroorzaakt door OSA. OSA vereist vaak specialistische zorg. Aangezien OSA een risicofactor is voor het ontwikkelen van hart- en vaatziekten en de prevalentie geschat wordt op 33%, kan screening op OSA tijdens de hartrevalidatie, bijvoorbeeld door middel van vragenlijsten of polygrafie-metingen, waardevolle informatie opleveren. Bij vermoeden van OSA kan de patiënt doorverwezen worden naar een somnoloog voor verdere diagnostiek en behandeling.

OPTICARE-RESST

In een samenwerking tussen Capri Hartrevalidatie en de afdeling Revalidatiegeneeskunde van het Erasmus MC is onlangs het OPTICARE-RESST onderzoek gestart. OPTICARE-RESST staat voor ‘OPTImizing CArdiac REhabilitation by REfining Sleep and STress’. Het OPTICARE-RESST onderzoek is een multicenter gerandomiseerde trial die binnen de hartrevalidatie de effectiviteit onderzoekt van een gedragsmatig programma gericht op slaap en daaraan gerelateerde stress (de RESST-interventie). Het onderzoek beoogt 200 hartpatiënten met slaap- en/of stressproblemen, die met een cognitief of gedragsmatig programma behandeld kunnen worden, te includeren. Deze patiënten nemen deel aan hartrevalidatie bij Capri Hartrevalidatie in Rotterdam of Den Haag of het Máxima Medisch Centrum in Eindhoven of Veldhoven. De helft van deze patiënten zal het reguliere hartrevalidatieprogramma volgen, terwijl de andere helft bovenop het reguliere programma de RESST-interventie krijgt. De RESST-interventie is gebaseerd op principes uit de cognitieve gedragstherapie (CGT) en Acceptance and Commitment Therapy (ACT) die in andere doelgroepen effectief zijn gebleken voor het behandelen van slaapproblemen,14 waaronder psycho-educatie, mindfulness, stimulus controle, slaaprestricties, cognitieve defusie, copingstrategieën en slaaphygiëne. De interventie bestaat uit vijf tot zes groepssessies gericht op het verbeteren van slaap en stress, gedurende de periode van drie maanden waarin ook hartrevalidatie plaatsvindt. Deelnemers worden gevolgd tot zes maanden na de start van hun revalidatieprogramma (figuur 2). De primaire uitkomstmaten zijn objectief en subjectief gemeten slaap (GeneActiv accelerometer en Pittsburgh Sleep Quality Index, PSQI vragenlijst) en stress (Perceived Stress Scale, PSS-10 vragenlijst). Secundair wordt er gekeken naar verscheidene uitkomsten op het gebied van cardiovasculaire gezondheid, biomarkers van chronische stress en psychosociaal welzijn. Daarnaast wordt in het onderzoek aandacht besteed aan de bi-directionele relatie tussen slaap, stress en andere leefstijl- en gezondheidsaspecten. Beter begrip over deze onderlinge relaties kan in de toekomst helpen om slaapproblemen nog gerichter aan te pakken.

Take home message

Ruim de helft van de hartpatiënten ervaart slaapklachten, die de cardiovasculaire gezondheid en het welzijn negatief beïnvloeden. Hierbij spelen naast slaapduur ook inslaaptijd, nachtelijk wakker worden, slaapefficiëntie en slaapkwaliteit een rol. Tijdens hartrevalidatie krijgt slaap nog weinig aandacht. OPTICARE-RESST onderzoekt of een gerichte interventie hierbij van toegevoegde waarde is.

Dankwoord

Graag danken wij alle leden van het OPTICARE-RESST consortium voor hun bijdrage en ZonMw voor het toekennen van een subsidie om het OPTICARE-RESST onderzoek mogelijk te maken (Projectnummer:10930012310027).

Referenties

  1. Hoevenaar-Blom MP, Spijkerman AM, Kromhout D, Verschuren WM. Sufficient sleep duration contributes to lower cardiovascular disease risk in addition to four traditional lifestyle factors: the MORGEN study. Eur J Prev Cardiol 2014;21(11):1367-75.
  2. Cappuccio FP, Cooper D, D’Elia L, Strazzullo P, Miller MA. Sleep duration predicts cardiovascular outcomes: a systematic review and meta-analysis of prospective studies. Eur Heart J 2011;32(12):1484-92.
  3. Yin J, Jin X, Shan Z, et al. Relationship of Sleep Duration With All-Cause Mortality and Cardiovascular Events: A Systematic Review and Dose-Response Meta-Analysis of Prospective Cohort Studies. J Am Heart Assoc 2017;6(9).
  4. Kwok CS, Kontopantelis E, Kuligowski G, et al. Self-Reported Sleep Duration and Quality and Cardiovascular Disease and Mortality: A Dose-Response Meta-Analysis. J Am Heart Assoc 2018;7(15):e008552.
  5. Hoevenaar-Blom MP, Spijkerman AM, Kromhout D, van den Berg JF, Verschuren WM. Sleep duration and sleep quality in relation to 12-year cardiovascular disease incidence: the MORGEN study. Sleep 2011;34(11):1487-92.
  6. Korostovtseva L, Bochkarev M, Sviryaev Y. Sleep and Cardiovascular Risk. Sleep Med Clin 2021;16(3):485-97.
  7. Matricciani L, Paquet C, Fraysse F, et al. Sleep and cardiometabolic risk: a cluster analysis of actigraphy-derived sleep profiles in adults and children. Sleep 2021;44(7).
  8. St-Onge MP, Grandner MA, Brown D, et al. Sleep Duration and Quality: Impact on Lifestyle Behaviors and Cardiometabolic Health: A Scientific Statement From the American Heart Association. Circulation 2016;134(18):e367-e86.
  9. Cappuccio FP, D’Elia L, Strazzullo P, Miller MA. Quantity and quality of sleep and incidence of type 2 diabetes: a systematic review and meta-analysis. Diabetes Care 2010;33(2):414-20.
  10. Anderson L, Oldridge N, Thompson DR, et al. Exercise-Based Cardiac Rehabilitation for Coronary Heart Disease: Cochrane Systematic Review and Meta-Analysis. J Am Coll Cardiol 2016;67(1):1-12.
  11. De Vries H, Kemps HM, van Engen-Verheul MM, Kraaijenhagen RA, Peek N. Cardiac rehabilitation and survival in a large representative community cohort of Dutch patients. Eur Heart J 2015;36(24):1519-28.
  12. Banack HR, Holly CD, Lowensteyn I, et al. The association between sleep disturbance, depressive symptoms, and health-related quality of life among cardiac rehabilitation participants. J Cardiopulm Rehabil Prev 2014;34(3):188-94.
  13. Alcantara C, Peacock J, Davidson KW, Hiti D, Edmondson D. The association of short sleep after acute coronary syndrome with recurrent cardiac events and mortality. Int J Cardiol 2014;171(2):e11-2.
  14. Murawski B, Wade L, Plotnikoff RC, Lubans DR, Duncan MJ. A systematic review and meta-analysis of cognitive and behavioral interventions to improve sleep health in adults without sleep disorders. Sleep Med Rev 2018;40:160-9.
  15. Park G, Lee H, Lee DE. Non-pharmacological interventions for improving sleep outcomes among patients with a diagnosis of coronary artery disease: a systematic review and meta-analysis. Eur J Cardiovasc Nurs 2024;23(1):1-10.
  16. Risom SS, Fevejle Cromhout P, Overgaard D, Hastrup Svendsen J, Kikkenborg Berg S. Effect of Rehabilitation on Sleep Quality After Ablation for Atrial Fibrillation: Data From a Randomized Trial. J Cardiovasc Nurs 2018;33(3):261-8.
  17. Rouleau CR, Toivonen K, Aggarwal S, Arena R, Campbell TS. The association between insomnia symptoms and cardiovascular risk factors in patients who complete outpatient cardiac rehabilitation. Sleep Med 2017;32:201-7.
  18. Lodi Rizzini F, Gomez-Gonzalez AM, Conejero-Cisneros R, et al. Effects of Cardiac Rehabilitation on Sleep Quality in Heart Disease Patients with and without Heart Failure. Int J Environ Res Public Health 2022;19(24).
  19. Ghane F, Ghanbari Firoozabadi M, Madadizadeh F, Nasiriani K. Effect of Sleep Intervention Programs during Cardiac Rehabilitation on the Sleep Quality of Heart Patients. Sleep Disord 2022;2022:8269799.
  20. Akerstedt T, Orsini N, Petersen H, Axelsson J, Lekander M, Kecklund G. Predicting sleep quality from stress and prior sleep–a study of day-to-day covariation across six weeks. Sleep Med 2012;13(6):674-9.

Trefwoorden: Slaap, Hart- en Vaatziekten, Secundaire Preventie, Hartrevalidatie

Gerelateerde artikelen NTR

Revalidatie en slaap – wat kunnen we leren van topsport

Raakvlak Slaap is kwetsbaar, vooral in situaties waarin gepresteerd moet worden. Slapen in een onbekende omgeving, stress en fysieke spanning…

Slapen als een oermens?

Interview met Merijn van de Laar, expert op het gebied van slaapstoornissen Eén op de vijf overigens gezonde mensen ervaart…

De effectiviteit van een slaapmodule als aanvulling op de revalidatiebehandeling voor aanhoudende pijn

Wetenschappelijk onderzoek Meer dan de helft van de mensen met aanhoudende pijn hebben moeite met in- en/of doorslapen. Slaapproblemen worden…

Uw slaap is onze zorg!

Slaapoefentherapie – meer dan cognitieve gedragstherapie voor insomnie (CGT-i) alleen Raakvlak Slaapoefentherapie bestaat tien jaar. Vanaf 2014 is er scholing…

Gerelateerde artikelen Revalidatie Magazine

Uit het hoofd, in het lijf

Tijdens de ‘Ouderavond Samen ontwikkelen’ ontdekken ouders van kinderen met een beperking door ervaringsgerichte oefeningen hoe ze de sociaal-emotionele ontwikkeling…

Paralympische Spelen: ook de samenwerkende revalidatie- en sportartsen gaan voor goud

De Olympische Spelen zijn nog maar net achter de rug, of de volgende Spelen komen er al weer aan: op…

Onderzoek: kan gerichte conditietraining mensen met dwarslaesie fit houden?

Kun je met gerichte conditietraining tijdens de revalidatie de fitheid van mensen met een incomplete dwarslaesie beter behouden, ook als…

PULSE Racing wil mobiliteit en vitaliteit teruggeven aan mensen met een dwarslaesie

Studententeam PULSE Racing van de Vrije universiteit Amsterdam (VU) streeft ernaar om de mobiliteit en vitaliteit terug te geven aan…