Slaapproblemen komen vaak voor bij mensen met de ziekte van Parkinson (ZvP) en kunnen de kwaliteit van leven sterk beïnvloeden. Naarmate ZvP vordert, nemen zowel de prevalentie als de ernst van slaapstoornissen toe terwijl slaapklachten vaak onder-gerapporteerd blijven.
Auteurs
A. (ANNIKA) LÜBKE MSC
Psycholoog Centrum voor Slaapgeneeskunde Kempenhaeghe Heeze
C. (CAROLINE) JAKIMOWIZC MSC
GZ-psycholoog Centrum voor Slaapgeneeskunde Kempenhaeghe Heeze
DR. A. (ANGELIQUE) PIJPERS
Neuroloog-somnoloog Centrum voor Slaapgeneeskunde Kempenhaeghe Heeze
Slaapstoornissen beïnvloeden niet alleen het dagelijks functioneren van mensen met ZvP, maar zijn ook geassocieerd met een verergering van motorische en niet-motorische symptomen. Dit artikel bespreekt de meest voorkomende slaapstoornissen die optreden bij mensen met ZvP, hun mogelijke oorzaken, en biedt handvatten om slaapstoornissen binnen de revalidatiesetting tijdig te herkennen en waar mogelijk te behandelen.
Insomnie
Insomnie is de meest voorkomende slaapstoornis bij mensen met ZvP (prevalentie 30-80%).1 Overdag ervaren patiënten functionele klachten die samenhangen met een verstoorde nachtrust, zoals vermoeidheid en concentratieproblemen.2
In vrijwel alle gevallen heeft insomnie een multifactoriële oorzaak. Zowel ziekteverschijnselen (zoals nycturie en krampen) als medicamenteuze behandeling kunnen de slaap negatief beïnvloeden. Insomnie bij ZvP wordt geassocieerd met een slechtere kwaliteit van leven, hogere levodopa dosering, depressie en cognitieve problemen.1,3
Cognitieve gedragstherapie voor insomnie (CGT-i) is de eerste keuze in de behandeling en omvat onder andere psycho-educatie en gedragsmatige interventies (voor meer informatie ziewww.leerslapen.nl). CGT-i is effectief en werkt op lange termijn beter dan slaapmedicatie.4
Indien CGT-i niet haalbaar is of geen effect heeft, kan medicamenteuze therapie overwogen worden. Er is enig bewijs dat melatonine (1 tot 5 mg) in te nemen 1 tot 2 uur voor bedtijd, de slaap kan verbeteren. Wanneer andere medicamenteuze behandeling wordt overwogen dan kan dit via een verwijzing naar multidisciplinair centrum voor slaapgeneeskunde.
Restless legs syndroom (RLS)
RLS wordt gekenmerkt door een, vaak lastig te beschrijven, onaangenaam gevoel in de benen wat optreedt in rust, met name in de avond of nacht. Dit leidt tot een onbedwingbare drang om te bewegen, wat (tijdelijk) verlichting biedt. Hierdoor kan het lastig of onmogelijk zijn om te zitten op het moment van klachten en het kan de slaap verstoren.2
RLS komt bij ZvP vaker voor dan in de algemene bevolking (prevalentie 10-55% versus circa 5-10%).3 Bij mensen met ZvP kan het lastig zijn om motorische klachten, zoals dystonie en nachtelijke krampen, tijdens de nacht te onderscheiden van RLS. Hoewel RLS in principe een klinische diagnose is, kan het daarom bij mensen met ZvP soms toch nodig zijn om een polysomnografie met videoregistratie (PSG-V) te doen, om te zien wat de aard van de nachtelijke bewegingen/klachten is. Als eerste stap wordt aanbevolen om medicatie of middelen die RLS kunnen uitlokken te stoppen of vervangen (voor meer informatie zie stichting RLS www.stichting-restless-legs.nl). Het gebruik van cafeïne, alcohol en nicotine wordt, vooral in de avond, afgeraden. Verder kan ingezet worden op het verbeteren van de slaaphygiëne (zoals beschreven binnen CGT-i). Daarnaast kan matig intensief bewegen in de ochtend of middag helpen om RLS-klachten te verminderen. Aangezien cerebraal ijzertekort RLS kan uitlokken,5 wordt geadviseerd om de ijzerstatus te bepalen en indien nodig te suppleren.5
Medicamenteuze behandeling van RLS is gericht op symptoomreductie en is maatwerk. Geadviseerd wordt om een neuroloog met kennis van RLS te raadplegen.
IJzertekort5
Cerebraal ijzertekort lijkt steeds meer een zeer belangrijke pathofysiologische factor te zijn bij RLS en kan bestaan in afwezigheid van een perifeer tekort. In de nieuwe internationale richtlijnen wordt derhalve geadviseerd om ten minste ferritine, transferrine saturatie te bepalen. We adviseren om ook het CRP te bepalen, omdat ferritine ook een acute-fase-eiwit is (en de waarde dus niet betrouwbaar is als het CRP verhoogd is). IJzersuppletie (oraal of intraveneus) wordt geadviseerd bij een serum ferritinewaarde ≤75 ug/L of een transferrine saturatie <20%. Wanneer de transferrine saturatie ≥45% is, is er geen ruimte om ijzer te suppleren.
Orale ijzersuppletie is onderzocht bij RLS in een dosering van 65mg elementair ijzer of meer per dag, om de dag of om de twee dagen. Het advies is de bloedwaarden drie maanden na starten te controleren. Bij een ferritinewaarde >100 ug/L kan de suppletie worden gestaakt. Intraveneus ijzer kan worden overwogen wanneer oraal ijzer onvoldoende stijging geeft of niet wordt verdragen.
Rapid eye movement (REM) slaapgedragstoornis (RBD)
RBD wordt gekenmerkt door levendige, vaak gewelddadige dromen, waarbij mensen tijdens hun REM-slaap de droominhoud daadwerkelijk uitvoeren, zich uitend in vocalisaties en/of motorische gedragingen (schoppen, slaan of grijpen). De persoon zelf heeft vaak geen herinnering aan deze gedragingen,2 waardoor de klachten meestal door een bedpartner worden gerapporteerd.
De diagnose kan worden gesteld op basis van de anamnese, in combinatie met een PSG-V, waarbij een onvolledige REM-atonie wordt vastgesteld en andere oorzaken worden uitgesloten. 30-62,5% van mensen met ZvP hebben RBD.1 RBD komt vaker voor bij atypische parkinsonismen en wordt geassocieerd met ernstigere motorische en niet-motorische symptomen, waaronder een snellere cognitieve achteruitgang. Bij RBD lopen patiënten vaker verwonding op door het fysiek uitbeelden van dromen.
De behandeling richt zich eerst en vooral op het voorkomen van verwondingen door de slaapomgeving zo veilig mogelijk te maken door bijvoorbeeld scherpe voorwerpen te verwijderen en zachte vloerbedekking te leggen. Verder kan geprobeerd worden het aantal gedragingen tijdens de nacht te verminderen door medicatiegebruik of door middelen die RBD kunnen uitlokken (zoals bètablokkers, antidepressiva en alcohol) te staken, indien mogelijk. Slaaptekort en onvoldoende afbouw van de dag kunnen de onrust in de nacht verergeren.
In de medicamenteuze behandeling kunnen melatonine, clonazepam en rivastigmine worden overwogen, waarbij aandacht geboden is voor mogelijke bijwerkingen.
Obstructief slaapapneu (OSA)
Obstructief slaapapneu (OSA) komt voor bij 20-70% van de mensen met ZvP.6 OSA wordt, met behulp van een slaaponderzoek, gediagnosticeerd wanneer er gedurende de nacht vijf of meer ademhalingsonderbrekingen per uur optreden. In de anamnese worden vaak symptomen zoals snurken, ademstops en abrupt wakker worden met een stikkend gevoel of hijgende ademhaling gerapporteerd.2 Overdag kunnen patiënten last hebben van overmatige slaperigheid en vermoeidheid, waarbij er sprake kan zijn van een verhoogde neiging tot dutten of ongewild in slaap vallen, vooral bij passieve bezigheden. Er is sprake van een OSA-syndroom (OSAS) als een deel van de bijkomende klachten met behandeling verbetert. OSAS wordt geassocieerd met een verhoogd risico op comorbiditeit zoals hart- en vaatziekten.
De behandeling van OSAS richt zich op het verbeteren van de ademhaling tijdens de slaap. Soms zijn veranderingen in levensstijl zoals slaappositietraining, gewichtsverlies en het vermijden van alcoholgebruik voldoende. Andere behandelopties om de ademweg in de nacht doorgankelijk te houden zijn het aanmeten van een mandibulair repositie apparaat, Continuous Positive Airway Pressure (CPAP) behandeling of bepaalde operatieve ingrepen.
‘Mensen met parkinson
kunnen profijt hebben
van interventies gericht
op slaapoptimalisatie’
Samenvattend
Referenties
- Taximaimaiti R, Luo X, Wang X-P. (Pharmacological and non-pharmacological treatments of sleep disorders in Parkinson’s disease. Current Neuropharmacology 2021;19:2233–49. https://doi.org/10.2174/1570159X19666210517115706
- Classification of sleep disorders – Third edition, text revision (ICSD-3-TR). 2024, American Academy of Sleep Medicine.
- Iranzo A, Cochen de Cock V, Fantini ML, Pérez-Carbonell L, Trotti LM. Sleep and sleep disorders in people with Parkinson’s disease. Lancet Neurology 2024;23:925–37. http://dx.doi.org/10.1016/S1474-4422(24)00170-4
- National Institutes of health NIH-state-of-science conference statement on manifestations and management of chronic insomnia in adults. NIH Consensus and State-of-the-Science Statements, 2005;22:1-30. https://doi.org/10.1093/sleep/28.9.1049
- Winkelman JW, Berkowski JA, DelRosso LM, Koo BB, Scharf MT, Sharon R, Zak RS, Kazmi U, Flack-Ytter Y, Shelgikar AV, Trotti LM, Walters AS. Treatment of restless legs syndrome and periodic limb movement disorder: An American Academy of Sleep Medicine clinical practice guideline. Journal of Clinical Sleep Medicine 2025,21(1):137-152. https://doi.org/10.5664/jcsm.11390
- Salsone M, Agosta F, Filippi M, Ferini-Strambi L. Sleep disorders and Parkinson’s disease: Is there a right direction? Journal of Neurology 2024;271:6439–51. https://doi.org/10.1007/s00415-024-12609-5
Trefwoorden: Parkinson, slaapstoornissen, slaap, niet motorische symptomen, behandeling
Gerelateerde artikelen NTR
De rol van slaap binnen de kinderrevalidatie
Slaapapneu: diagnostiek en behandeling in eigen handen bij patiënten met een dwarslaesie
Dromen van een gezond hart: slapend naar een effectievere hartrevalidatie?
Slapen als een oermens?
Gerelateerde artikelen Revalidatie Magazine
E-health als onderdeel van de revalidatiezorg
Medisch specialistische revalidatie afgebakend
‘MS verloopt anders dan gedacht’
